ή αλλιώς "Μου είπαν να πάω σε κάποιον ψυχο...τέτοιο-πως-το-είπαν"
Είναι φορές που ξέρουμε πως αισθανόμαστε... "κάπως", αλλά είτε δεν έχουμε τα λόγια ή τον σωστό άνθρωπο να μας ακούσει για να το περιγράψουμε, είτε δεν μας ενδιαφέρει να μιλήσουμε αλλά μας είναι "βαρύ" ούτως ή άλλως. Είναι η φορά που ίσως αναρωτιόμαστε "τι δεν πάει καλά με μένα;". Μπορεί μάλιστα να αναγνωρίσουμε -από πληροφορίες σε άρθρα, βιβλία, το internet- στα σωματικά μας συμπτώματα διαγνώσεις όπως "κρίση πανικού", "κατάθλιψη" ή... "διαταραχή" κάποιου είδους (ως διαταραχή ορίζεται κάποιο σύμπτωμα που συμβαίνει τις περισσότερες ημέρες της εβδομάδας, για παραπάνω από 6 μήνες συνεχόμενα ή/και δυσκολεύει σοβαρά την καθημερινότητα του ατόμου που το βιώνει). Είναι αρκετά εύκολο να το ελέγξουμε, παρατηρώντας τις διατροφικές μας συνήθειες, την ποσότητα και ποιότητα ύπνου μας, τα μοτίβα σχέσεών μας με τους άλλους, τις αρρυθμίες στο σώμα και τα επίπεδα ενέργειάς μας. Πολλές φορές μάλιστα, φίλοι ή όικογένεια μας έχουν προτείνει σκευάσματα -χωρίς την διαμεσολάβηση ιατρού- ως μια "γρήγορη λύση" σε κάποιο πρόβλημά μας, κάτι που μπορεί να προκύψει τελικά μέχρι και επικίνδυνο.
Συχνά, ίσως σκεφτούμε να ψάξουμε κάποιον "ειδικό" να μας πει. Αλλά ποιο άτομο είναι "ειδικό"; Αν πρόκειται για σωματικά συμπτώματα, θα σκεφτούμε κάποιο γιατρό. Αν ψάξουν όλα τα συμπτώματα και τους φόβους μας και "δεν μας βρίσκουν κάτι" θα μας πουν πως "ίσως είναι ψυχοσωματικό" και θα μας παραπέμψουν σε κάποιον ψυχίατρο για διάγνωση και να μας δώσει φάρμακα. Αυτά, ίσως βοηθήσουν αρκετά, ίσως όχι, ίσως καθόλου, ίσως να έχουν παρενέργειες που μας δυσκολεύουν κι άλλο αν βασιστούμε σε αυτά για χρόνιες καταστάσεις. Το επόμενο βήμα είναι να δοκιμάσουμε κάτι λιγότερο παρεμβατικό: Συνεδρίες με κάποιον άλλου είδους ειδικό ψυχικής υγείας. Αλλά με ποιους; Εκτός των ψυχιάτρων ίσως έχουμε ακούσει για τους "ψυχολόγους", "ψυχαναλυτές", "ψυχοθεραπευτές", "συμβούλους ψυχικής υγείας", "ενεργειακούς ή εναλλακτικούς θεραπευτές"... αλλά τι είναι όλοι αυτοί;
Όμως τι χρειάζομαι; Τι να διαλέξω;
Οι Ψυχίατροι είναι κατά βάση γιατροί, με εκπαίδευση ιατρικών σχολών. Γράφουν φάρμακα και συχνά είναι και νευρολόγοι. Έχουν σπουδάσει ώστε ως επί το πλείστο να ασχολούνται με τη... "μηχανή" που λέγεται άνθρωπος. Δεν έχουν απαραίτητα εκπαίδευση στην επικοινωνιακή θεραπεία (talk therapy) και θεωρητικά δεν έχουν ανάγκη ιδιαίτερης διάδρασης πέραν αυτής που ορίζει η εκπαίδευσή τους. Μπορεί να έχουν και άλλη εκπαίδευση (ψυχοθεραπείας/ψυχολογίας/συμβουλευτικής) αλλά όχι απαραίτητα. Εποπτεύονται από τον Ιατρικό Σύλλογο και την Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία και από αυτά τα όργανα ελέγχονται. Εργαλεία διάγνωσης τους τα ICD (Ευρώπη) και το DSM (Αμερική) (εγχειρίδια για την διάγνωση ψυχικής νόσου / διαταραχής). Αξίζει να σημειώσουμε πως αρκετοί ψυχίατροι έχουν κάνει και μετεκπαιδεύσεις σε θεραπεία/συμβουλευτική και μπορούν να προσφέρουν κάτι περισσότερο από διάγνωση, αν το κρίνουν απαραίτητο. Συχνά δε, συνεργάζονται και με άλλους ειδικούς ψυχικής υγείας, με παραπομπές εκατέρωθεν προκειμένου να δεχθεί ολοκληρωμένη και αλληλοσυμπληρωματική φροντίδα ο πελάτης (στην περίπτωσή τους, "ασθενής").
Οι Ψυχολόγοι είναι ακαδημαϊκής σχολής ψυχολογίας, με εκπαίδευση κυρίως θεωρητική επί της ψυχολογίας και η όποια πρακτική τους -εξαρτάται από τη σχολή- είναι κυρίως κλινική (δηλαδή ασχολείται με τις διαταραχές, συχνά σε ιδρύματα για νευρολογικές και ψυχικές νόσους -ιατρικός όρος). Αν και το επάγγελμά τους αναγνωρίζεται αμέσως από το κράτος (τους δίνεται η δυνατότητα να ανοίξουν γραφείο αμέσως μετά την αποφοίτηση) και έχουν ως όργανο την Ένωση Ελλήνων Ψυχολόγων, ως επί το πλείστο η εκπαίδευσή τους δεν εξασφαλίζει απαραίτητα την ικανότητα διαχείρισης περιστατικών στην πληθώρα των δυσκολιών που ο μέσος άνθρωπος (αν υπάρχει αυτό) αντιμετωπίζει. Συνήθως επίσης, μαζί με μια πιθανή έλλειψη προσωπικής θεραπείας, εμφανίζεται αμέσως η αδυναμία αυτή και αναζητούν μετεκπαίδευση σε κάποια σχολή/προσέγγιση ψυχοθεραπείας ή συμβουλευτικής που προϋποθέτει εποπτεία και προσωπική θεραπεία. Όπως και οι Κοινωνιολόγοι, οι οποίοι ασχολούνται κυρίως με τη συμπεριφορά των ατόμων ως κοινωνικών όντων, εξετάζουν τον άνθρωπο ως επιστημονική μελέτη και συχνά ασχολούνται με την έρευνα και την επέκταση αυτού του τομέα των επιστημών.
Οι Ψυχοθεραπευτές είναι αυτό που λέει η λέξη. Οφείλουν να έχουν εκπαίδευση αντίστοιχη με το έργο που καλούνται να τελέσουν. Μέσα από κάποιες προσεγγίσεις/σχολές θεραπείας (μερικές από τις οποίες ίσως έχετε ακούσει, όπως Συστημική, Gestalt, Προσωποκεντρική, Γνωσιακή Συμπεριφορική, Συνθετική, Σωματική, Ψυχαναλυτική, Ψυχοδυναμική, Ψυχόδραμα... και πολλές άλλες) έχουν ως στόχο τους με διάφορες μεθόδους στην προσέγγιση του νου και του σώματος διαδραστικά με τον πελάτη. Συνήθως, η Εθνική Εταιρεία Ψυχοθεραπείας Ελλάδας στην οποία ανήκουν και οι αντίστοιχες με την προσέγγισή τους εταιρίες με έδρα την Ελλάδα, ανήκουν και σε άλλες στο εξωτερικό των οποίων η πρακτική εξετάζεται και ελέγχεται και από εκεί. Εδώ τα πράγματα αρχίζουν να μπερδεύονται λίγο, καθότι η πρώτη εύλογη ερώτηση είναι "και ποια να διαλέξω από προσεγγίσεις;". Αυτό είναι μια προσωπική επιλογή. Η γνώση περί του πως προσεγγίζεται η θεραπεία και πως την εφαρμόζει ο κάθε επαγγελματίας είναι κάτι υποκειμενικό αν και οι κανόνες ηθικής και δεοντολογίας είναι απαραίτητοι να εφαρμόζονται σε κάθε περίπτωση, ανεξάρτητα από την προσέγγιση. Οι Ψυχαναλυτές, που είναι επίσης γνωστοί, έχουν την προσέγγιση της ανάλυσης ως εργαλείο τους για ψυχοθεραπεία, βασισμένη στον γνωστό Sigmund Freud και τους συνεχιστές του έργου του, σε διάφορες "επεκτάσεις/διακλαδώσεις" του. Επειδή είναι από τις παλαιότερες σχολές, συχνά ακούγονται ως ξεχωριστό είδος. Όπως και σε όλες τις προσεγγίσεις, δεν φτάνουν φυσικά μερικές γραμμές για την περιγραφή καμίας, απλά μπορούμε να πούμε πως πρόκειται για μια πολυετή διαδικασία ανάλυσης του εαυτού η οποία ακολουθεί κάποιους ειδικούς κανόνες.
Οι Σύμβουλοι Ψυχικής Υγείας είναι, στην ουσία τους, ότι και οι Ψυχοθεραπευτές, αλλά για μια πιο στοχευμένη και βραχυχρόνια προσπάθεια εξέτασης και αντιμετώπισης των δυσκολιών του πελάτη. Η εκπαίδευσή τους, αν και στην Ελλάδα δεν είναι απαραίτητα από κρατικό πανεπιστήμιο, όπως σε πολλές χώρες της Ευρώπης, προκειμένου να είναι επαρκής, χρειάζονται χρόνια ακαδημαϊκού κάματου και πρακτικής εμπειρίας. Τα εργαλεία τους μπορεί να είναι κοινά με των υπολοίπων ψυχοθεραπευτών, όμως λόγω της πιο περιορισμένης έκτασης του στόχου τους, έχουν διαφορετική εφαρμογή, πάντα ανάλογα με τις ανάγκες. Συχνά για χάρη της άμεσης στήριξης και επίλυσης ενός προβλήματος του "τώρα", "θυσιάζεται" η μακρά διαδικασία της εις βάθους ψυχοθεραπείας. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν μπορεί να γίνει "προέκταση" ή "αλλαγή πλεύσης" στην αντιμετώπιση του πελάτη κατά τη διάρκεια, απλώς χρειάζεται να υπάρχει η γνώση και η πιστοποιημένη εμπειρία και δεξιότητα από την πλευρά του ειδικού.
Οι Ενεργειακοί και Εναλλακτικοί θεραπευτές προσεγγίζουν το άτομο με θεραπευτικές τεχνικές οι οποίες έχουν διαπιστωθεί βάσει της φαινομενολογικής παρατήρησης, ότι δύναται να έχουν αποτέλεσμα σε συγκεκριμένες συνθήκες/περιπτώσεις και βασίζονται σε μια ευρεία γκάμα μεθόδων. Αν και συχνά η κριτική απέναντί τους είναι σκληρή από την επίσημη επιστημονική κοινότητα, συνεχίζουν να συμπληρώνουν το ψυχοθεραπευτικό στερέωμα με πλούσια δράση. Άλλωστε, κάποιες μέθοδοι που ανήκαν παλαιότερα στις "εναλλακτικές" έχουν ήδη αναδειχθεί, μελετηθεί, εδραιωθεί και στηριχθεί από το δυτικό κόσμο, καθώς αυτές που αφορούν την επαφή μας με τον υποσυνείδητο νου (πχ συστημική αναπαράσταση, η κλινική υπνοθεραπεία, θεραπευτική αναδρομή κ.α.) και οι οποίες μόνο "εναλλακτικές" δεν θεωρούνται πια, με επιστημονικές μελέτες να τις πραγματεύονται. Για το ποιες θα παραμείνουν και θα επιβεβαιωθούν, ο καιρός θα δείξει, οπότε εκεί χρειάζεται περισσότερη προσοχή, τόσο για να μην πετιέται χρόνος και χρήμα, όσο και να μην υπάρξουν κίνδυνοι επιδείνωσης ή περαιτέρω ζημιάς.
Βέβαια, σε κάθε περίπτωση, σαφώς χρειάζεται ενημέρωση και προσοχή τόσο στην μέθοδο, όσο και στην επιλογή του επαγγελματία, όπως και σε κάθε άλλη επιλογή, ακριβώς διότι λόγω της αυξημένα υποκειμενικής τους φύσης, έχουν περισσότερους αστάθμητους παράγοντες.
Συχνά, ίσως επίσης προσέξουμε πως πολλοί επαγγελματίες συνδυάζουν τεχνικές, εκπαιδεύσεις και θεωρητικά υπόβαθρα, με στόχο την ευρύτερη κάλυψη αναγκών. Συνεπώς, καλό είναι να μην βάζουμε "κουτάκια" εκεί που δεν απαιτούνται. Η ηθική και ο επαγγελματισμός είναι οι βασικότερες αξίες στις οποίες χρειάζεται να επιμένουμε, όπως και το να φροντίζουμε να ελέγχουμε τους παρέχοντες υπηρεσίες, απέναντι στους οργανισμούς που τους πιστοποιούν. Έτσι συνήθως, η ενασχόληση με την ψυχική υγεία, από όποια σκοπιά ειδικού και να την δούμε, εμπεριέχει την ανάγκη για συνεχή επιμόρφωση και επέκταση των γνώσεων και εμπειριών του επαγγελματία. Πολλές φορές, λέμε πως "βλέπουμε πελάτες για να μπορέσουμε να χρηματοδοτήσουμε την περαιτέρω μετεκπαίδευση και διεύρυνση των γνώσεων και ικανοτήτων μας". Φυσικά, σε κάθε περίπτωση ένας ευσυνείδητος επαγγελματίας χρειάζεται να στηρίζεται και παράλληλα να τηρεί τους κανόνες του οργάνου στο οποίο ανήκει και τον ελέγχει σε θέματα επάρκειας, εμπειρίας, εποπτείας και προσωπικής θεραπείας. Άλλωστε, "ισχύς στην ένωση" προς όφελος του πελάτη.
Σε κάθε περίπτωση όμως, οφείλονται να τηρούνται πρότυπα σε τομείς όπως η υπευθυνότητα, η ηθική. η εμπιστευτικότητα, η ευημερία του πελάτη, η επαγγελματικότητα στις σχέσεις, η προσοχή στις δημόσιες δηλώσεις και άλλα "ευαίσθητα" θέματα που αφορούν στην ψυχική υγεία.
Στις μέρες μας, γίνονται προσπάθειες για την ενημέρωση και του ελληνικού κράτους σχετικά με τις ραγδαίες και ρηξικέλευθες εξελίξεις στον τομέα της ψυχικής υγείας, είτε μέσω των αλμάτων στις νευροεπιστήμες, την τεχνολογία, την κοινωνιολογία και ανθρωπολογία, είτε μέσω της πληθώρας επιστημονικών ερευνών σε αντίστοιχους τομείς ή και στο σύνολό τους. Σε αυτές τις προσπάθειες οι ειδικοί ψυχικής υγειάς και οι οργανισμοί στους οποίους ανήκουν, προσπαθούν με τη σειρά τους να ενημερώσουν το κοινό για το έργο αλλά και τα δικαιώματά τους. Καλούνται να δώσουν ανοικτά και ελεύθερα πληροφορίες σε σχέση με τις υπηρεσίες που προσφέρονται, ώστε να είναι σε θέση το κοινό να επιλέγει τους καλύτερους επαγγελματίες και να αποφεύγονται τα σοβαρότατα λάθη που μπορεί, κατ΄ εξακολούθηση, να προκαλέσουν σοβαρές δυσκολίες σε κάποιο άτομο που αποζητά ψυχική στήριξη.
Στη διαδικασία προσωπικής ανάπτυξης και αναζήτησης ενός πληρέστερου εαυτού και καλύτερης ζωής, έχουμε πλέον πολλά "εργαλεία" τόσο διανοητικά όσο και συναισθηματικά για να πετύχουμε τους σκοπούς μας -αφού πρώτα τους βρούμε και τους επιβεβαιώσουμε. Από τα πρώτα μελήματα του ειδικού είναι η μη βία προς τον πελάτη, η φροντίδα και διαφάνεια για έναν τόσο σημαντικό παράγοντα της ζωής, αυτό που λέμε "ψυχή". Πρόκειται για συνεργατική προσπάθεια που είτε εκφραστεί σε χαρτί με τη μορφή ενός συμβολαίου συνεργασίας, είτε επικοινωνηθεί προφορικά, είναι αναγκαία συνθήκη για να υπάρξει συνέπεια ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι του πελάτη, του αποδέκτη ενός λειτουργήματος και όχι ενός απλού καταναλωτή.
Πλέον, ο πελάτης δεν είναι απροστάτευτος μπροστά στην άγνοια ή αδυναμία ενός άστοχου θεραπευτή του, αλλά έχει τρόπους να διεκδικήσει καλύτερες υπηρεσίες στο λειτούργημα που είναι η επαγγελματική ενασχόληση με την ψυχική υγεία.
Σημείωση του συγγραφέα του άρθρου, Άγγελου Ιωακειμίδη: Το παραπάνω άρθρο, απορρέει από την προσωπική μου γνώμη, όπως την έχω συνθέσει με τα χρόνια παρακολούθησης του χώρου και των επαγγελματιών και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί ούτε "βίβλο", ούτε εξαντλητική ανάλυση της ενασχόλησης με αυτό που αποκαλείται "ανθρώπινη ψυχή", ότι κι αν σημαίνει τελικά. Η ιδέα για να το γράψω ήταν οι συνεχείς παρεξηγήσεις και "τέρατα" που έβλεπα στις ειδήσεις αλλά και μου έφερναν πελάτες σε εμένα και συναδέλφους, που παρέπεμπαν σε επικίνδυνες υποθέσεις (πχ. "Μιλάει η σύμβουλος/ψυχολόγος της Κάρολαϊν στην τηλεόραση" κοκ). Επίσης, δε λείπουν προσεγγίσεις επίτηδες και ίσως γνωρίζετε/συμμετέχετε ήδη σε κάποια που δεν αναφέρεται εδώ. Αυτό, ούτε την κάνει λιγότερο σημαντική, ούτε είναι από έλλειψη σεβασμού, αλλά ούτε και σκοπιμότητα. Για οποιαδήποτε παρεξήγησή μου, είμαι ανοικτός σε ειλικρινή, ανοικτή επικοινωνία και διάλογο σε περίπτωση αντιρρήσεων, κάτι που άλλωστε θα πρέπει να είναι η βάση για οποιαδήποτε συναλλαγή μου, ως τακτικά εποπτευόμενος Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας και μέλους της Ελληνικής Εταιρίας Συμβουλευτικής. Φυσικά, τα σχόλιά σας είναι πολύτιμα και ισότιμα επί της αρχής, και σας ευχαριστώ για την υπομονή σας εκ των προτέρων.